Soru: “Caizdir” demek, “helaldir” demek midir? Eğer öyleyse, neden “Caiz” kelimesi yerine “Helal” veya “Caiz değildir” yerine “Haramdır” denmiyor?
Cevap: “Caiz” kelimesi, kullanıldığı bağlama bağlı olarak çeşitli anlamlar içerebilir:
- Genel olarak, ruhsat verilmiştir ve günah değildir.
- Yapılması daha iyi olur, teşvik edilir.
- Yapılması tenzihen mekruh, yani kerahatli (istenmeyen) olarak değerlendirilir.
- Yapılması tahrimen mekruh, yani yasaklanmış olarak değerlendirilir.
- Yapılması mubah, yani herhangi bir hukuki sınırlama olmaksızın serbesttir.
- Yapılması vacip, yani farz veya gereklidir.
- Yapılması günah, yasaklanmıştır.
Bu bağlamda, “caizdir” demek, genellikle bir eylemin dinen uygun ve günah olmadığı anlamına gelir. Ancak, bu ifadeyi kullanmak, eylemin teşvik edilen veya sadece izin verilen bir şey olduğunu belirtir. “Helal” kelimesi de aynı anlamı taşır, ancak kullanımı daha yaygındır.
Öte yandan, “caiz değildir” veya “haramdır” ifadeleri de kullanılabilir, ancak bu ifadeler daha kesin ve net bir tavır sergiler. “Haram” kelimesi, bir eylemin açıkça yasaklandığı ve günah olduğu anlamına gelir.
1- Örneğin, “Cemaatle namaz kıldıktan sonra duayı beklemeden gitmek caiz” demek, bu eylemin günah olmadığını ancak beklememenin daha iyi olduğunu belirtir. Bu, “caiz” kelimesinin çeşitli anlamlarını içeren bir ifadedir.
2- Namazda rüku ve secde tesbihlerini üçten fazla (5, 7, 9, 11 gibi) söylemek, daha iyi olur; müstehaptır. Abdest bozulmadan, her namaz vaktinde abdest üstüne yeniden abdest almak, yapılması daha iyi olur; mübahdır. Cuma namazında, imamın secde-i sehv yapmaması caiz olur; tercih edilir.
3- Amca ve dayı kızı ile evlenmek, tenzihen mekruhtur; bir mecburiyet olmadıkça, yapılmaması daha iyi olur; müstehaptır. Fıkıh kitaplarında, şarap yapana üzüm satmak caizdir, denilmesi de böyledir. Güneşte ısınan su ile abdest almak caiz; fakat tenzihen mekruh, demek de böyledir. Hristiyan’ın kestiği hayvanın etini yemek de böyle caiz; yani tenzihen mekruhtur.
4- Hristiyan kadınla evlenmek caiz, zimmi olursa tenzihen mekruh; harbi olursa tahrimen mekruh demektir. Zimmi, İslam devletine vergi veren gayrı müslim vatandaş; harbi ise, vatandaş olmayan gayrı müslim demektir.
5- Pamuk gömlek giymek caiz, yapılmasında veya yapılmamasında bir mahzur yoktur demektir. Böyle mubah işler, niyete göre daha iyi veya daha kötü olabilir. Kadınların süslenmesi caizdir. Kocası için süslenmesi iyi olur, yabancılar için süslenmesi caiz olmaz.
6- Hastalık sebebiyle yarasından kan, irin akanların, idrar kaçıranların, abdest ve namazlarının bozulmaması için Maliki mezhebini taklit etmeleri caiz; yapılması gerekir demektir. Mahalle mescidinin gelirlerini, masraflarını idare etmek için mütevelli tayin etmek caiz; gerekir manasınadır. Bir kadın, peruk takarak sokağa çıkamaz; ancak erkekler arasında başını açmak zarureti olduğu zaman, başını peruk takarak örtmesi caiz; başını açması günah olur, peruk takması şarttır demektir.
7- Bir babanın malının hepsini bir çocuğuna hediye etmesi caiz olur; hediyeyi alan çocuğa bunun hiç mahzuru olmaz, fakat çocukları arasında ayrım yaptığı için babaya günah olur demektir.
Caiz değil ne anlama gelir?
Terim olarak “caiz değil” ifadesi, çeşitli anlamlar içerebilir ve dinî bir bağlamda kullanıldığında şu anlamları taşıyabilir:
- Mekruh: Genel olarak hoş karşılanmayan veya tercih edilmeyen bir davranışı ifade eder.
- Haram: Kesin olarak yasaklanmış ve günah sayılan bir davranışı belirtir.
- Fâsid: Geçersiz veya bozuk bir durumu ifade eder.
- Küfür: İmanla çelişen veya dinden çıkaran bir ifade veya davranışı belirtir.
- Sahih değil: Geçerli veya güvenilir olmayan bir durumu ifade eder.
- İtibar edilmez: Ciddiye alınmayan veya güvenilmeyen bir durumu belirtir.
- Bid’at: İslam dininde olmayan yeni bir uygulama veya inançtır ve genellikle hoş karşılanmaz.
Örneklerle açıklayacak olursak:
- (Namaz kılmak için cami resimli seccadeyi yere sermek caiz değil) ifadesi, bu eylemin mekruh olduğunu belirtir, yani tercih edilmeyen bir davranıştır.
- (Alkollü içkilerin damlasını içmek caiz değil) ifadesi, bu davranışın haram olduğunu belirtir.
- (Yürüyerek namaz kılmak caiz değil) ifadesi, bu davranışın fâsid olduğunu, yani namazı bozduğunu belirtir.
- (Allah göktedir demek caiz değildir) ifadesi, bu tür bir ifadenin küfür olduğunu belirtir.
- (Diş çukurundaki yemek artığının altına su geçmezse gusül caiz olmaz) ifadesi, bu durumda guslün geçerli olmadığını belirtir.
- (Müctehid olmayanın kendi anladığına göre hareket etmesi caiz değil) ifadesi, bu tür bir davranışın muteber olmadığını, yani geçerli olmadığını belirtir.
- (Sakalı bir tutamdan kısa yapmak caiz değil) ifadesi, bu eylemin bid’at olduğunu, yani hoş karşılanmayan bir uygulama olduğunu belirtir.
