Cümlenin öğeleri nasıl bulunur?

Cümledeki soruların yanıtlarına “öge” denir.

Ögeler, cümle içindeki soruların yanıtlarını temsil eder. Doğru ögeleri bulabilmek için belirli kuralları bilmek önemlidir; aksi halde ögeleri tanımlamak zorlaşabilir.

Ögeleri belirlemek için cümlenin tamamına, özne ve yükleme veya yalnızca yüklemeyle ilgili aşağıdaki sorular yöneltilmelidir:

Kim, ne: Özne (yükleme)
Kim, ne: Belirtisiz Nesne (özne ile yükleme sorulur)
Kimi, neyi: Belirtili Nesne
Kime, kimde, kimden: Dolaylı Tümleç
Nasıl, ne zaman, ne kadar, neden: Zarf Tümleci (Yükleme)
Kim ile, ne ile: Edat Tümleci
Yapılan ne, olan ne: Yüklem (Eylem cümleleri) cümleye
Kimdi, neydi, neredeymiş, nasılmış, ne kadardır: Yüklem (Ad cümleleri) cümleye

Cümlenin öğeleri nasıl bulunur?

Cümlede öncelikle yüklemi bulunur. Diğer ögeler, yüklem yardımıyla belirlenir. Yüklemler tek bir kelime olabileceği gibi birden fazla kelimeyi de içerebilir. Yüklem tespit edildikten sonra, yükleme ait olan sorular sorularak diğer ögeler belirlenir.
Cümlede ögeleri bulmak için sadece yükleme yöneltilen sorular kullanılır.
Bir cümlede birden fazla özne, nesne, tümleç veya yüklem olabilir. Örneğin, “Parayı aldı, cebine koydu, oradan uzaklaştı.” cümlesinde birden fazla yüklem ve özne bulunmaktadır.
Bağlaçlar ve ünlemler cümlenin ögesi olarak kabul edilmezler. Örneğin, “Ali ile Mehmet sinemaya gitti.” cümlesinde “ile” bağlacı öge olarak sayılmaz.
Yüklemler hem fiil hem de isim kökenli olabilir. Örneğin, “Hasan evden demin geldi.” cümlesinde fiil kökenli bir yükleme, “Hasan çok çalışkandı.” cümlesinde ise isim kökenli bir yükleme bulunmaktadır.
İsim cümlelerinde, özne her zaman gerçek bir öznedir. Örneğin, “Masa çok sağlamdı.” cümlesinde “masa” gerçek bir öznedir.
İki tür özne vardır: Gerçek (açık veya gizli) özne ile sözde özne. Örneğin, “Ayşe mutfağı temizledi.” ve “Mutfak temizlendi.” cümlelerinde “Ayşe” gerçek özne iken “mutfak” sözde öznedir.
Dolaylı tümleç, yer tamlayıcısı olarak da adlandırılır.
Zarf tümleci, zarf tamlayıcısı olarak da bilinir.
Cümle içindeki bir öge, tek bir kelime olabileceği gibi kelime öbeklerinden de oluşabilir. Örneğin, “Arkadaşımın annesi okul müdürüydü.” ve “Öğrencilerim çalışkan ve dürüst insanlardı.” cümlelerinde özne ve yüklem, tek bir kelime yerine kelime öbekleriyle ifade edilmiştir.
Bazı cümlelerde yüklem bulunmayabilir. Bu tür cümlelere eksiltili (kesik) cümle denir, ancak yüklem ne olduğu verilen kelimelerden anlaşılıyor olmalıdır. Örneğin, “Memura zam” cümlesinde yüklem “geldi” veya “geliyor” şeklinde düşünülebilir. Benzer şekilde, “Hırsıza suçüstü” cümlesinde yüklem “yapıldı” anlamını taşır.
“Nasıl?” sorusunu yükleme yönelterek zarf tümleci, isme sorarak ise sıfatı bulabiliriz. Örneğin, “Çalışkan insanlar işlerini çabucak yaparlar.” cümlesinde “çalışkan” kelimesi sıfat, “çabucak” kelimesi ise zarf tümlecidir.
Bir cümle tek bir kelimeden de oluşabilir. Örneğin, “Ödevini yaptın mı?” sorusuna “Yaptım.” cevabı, cümlenin tek ögesidir.
Cümleyi oluşturan kelimeler bir ögeyi de oluşturabilir. Örneğin, “Çalışkan, dürüst, efendi bir insandı.” cümlesinde tek bir öge vardır: yüklem.
Cümlenin yüklemi farklı türden kelimeler olabilir. Örneğin, “Derslerimiz çok çalıştık.” (fiil), “Adam o anda deli gibiydi.” (edat), “Bu yazıyı yazan kişi odur.” (zamir), “Elmalar kırmızı kırmızıydı.” (ikileme), “Sonunda sen de öğretmenin gözüne girdin.” (deyim), “Bayrağımızın rengi aldır.” (isim), “En önemlisi de bolca kitap okumaktır.” (isim fiil), “Başarıya koşanlar çalışan insanlardır.” (sıfat).
Bir cümlede sözde özne olup olmadığını belirlemek için cümleye “onlar tarafından” sözcükleri eklenerek bulunur. Cümlenin anlamı değişmeden kalıyorsa, özne sözde öznedir. Örneğin, “Yollar bugün iyi temizlenmiş.” cümlesi incelendiğinde, “Yollar bugün onlar tarafından iyi temizlenmiş.” cümlesi de anlamı değiştirmeden kurulabilir, bu nedenle özne sözde öznedir. Ancak, “Kitaplar çok yıpranmış.” cümlesi incelendiğinde, “Kitaplar onlar tarafından çok eskimiş.” cümlesi anlamsal olarak doğru değildir, bu yüzden özne gerçek öznedir.
Hitap kelimeleri cümlenin ögesi olarak sayılmazlar. Örneğin, “Ali, buraya gel!” cümlesinde “Ali” öge olarak kabul edilmez. Yüklem “gel“dir ve özne ise ikinci tekil şahıstır.
Gizli özneyi bulmak için yüklemin önüne şahıs zamirleri getirilerek yapılır. Örneğin, “Görüyorum ki çok başarılısın.” cümlesinde, “(ben) görüyorum” ifadesi ile özne belirtilmiştir, “(sen) başarılısın” ifadesi ise yüklem ile ilişkilendirilir.
Yüklemleri amaç, araç, birliktelik, neden yönlerinden tamamlayan ile, için ilgeçleriyle oluşmuş kelime öbekleri cümlenin ilgeç (edat) tümlecini oluşturur. Örneğin, “Çocuk okula bisikletle geliyordu.” cümlesinde “bisikletle” kelimesi edat tümlecidir. “Barış için çalışıyoruz.” ve “Başarılı olmak için çalışmalıyız.” cümlelerinde ise “Barış için” ve “Başarılı olmak için” ifadeleri edat tümlecini oluşturur.